Tijdens uitvaarten wordt vaak geluisterd naar muziek die herinneringen oproept. De klanken doen bijvoorbeeld denken aan dansavonden in verkeringstijd, aan vakanties met het hele gezin of aan de sfeer bij opa en oma thuis. Muziek helpt niet alleen een herinnering levend te houden maar kan rond het levenseinde herinneringen ook creëren.
In mijn promotieonderzoek bestudeer ik hoe muziek bij uitvaarten zich verhoudt tot hoe we in Nederland met de dood omgaan.
Uit observaties van uitvaartrituelen en interviews met nabestaanden en andere betrokkenen bij uitvaarten blijkt dat veel muziek bij uitvaarten is gekozen omdat het aan de overledene doet denken. Het kan gaan om de lievelingsmuziek van de overledene of om muziek die doet denken aan momenten uit het leven van de overledene. Ik herinner me bijvoorbeeld een uitvaart waarbij we luisterden naar veel muziek van Guus Meeuwis, omdat de overledene een groot fan van Meeuwis was. En een uitvaart waar we luisterden naar Rot sind die Rosen, omdat er vaak op dat lied werd gedanst door de overledene.
Personaliseren
Uit interviews blijkt dat muziek vaak wordt gekozen om een uitvaart te personaliseren: het geheel moet passen bij de overledene. Soms is het voor nabestaanden die een uitvaart moeten regelen direct duidelijk welke muziek er moet klinken. Dit is bijvoorbeeld het geval als de overledene dit zelf al had aangegeven en de familie deze suggestie overneemt, of als de overledene een heel specifieke muzikale voorkeur had die de familie ook op de uitvaart wil laten klinken. Andere keren moet er door de cd-kast of Spotify-lijst worden gesnuffeld: “O ja, hier luisterde papa altijd naar wanneer hij…”
De muziek die bij uitvaarten klinkt, heeft dus vaak een bijzondere rol gespeeld in het leven van de overledene. In interviews geven nabestaanden aan dat wanneer deze muziek op de uitvaart klinkt, het hen sterk doet denken aan (momenten uit het leven van) hun dierbare. Wanneer nabestaanden ná de uitvaart opnieuw naar deze muziek luisteren, doet de muziek hen opnieuw denken aan de overledene. De uitvaart heeft de associatie met de overledene versterkt en de muziek blijft daar voor langere tijd of altijd mee verbonden. De muziek die eerder dus vooral waardevol was voor de overledene, speelt nu een belangrijke, symbolische rol in het leven van de nabestaanden: het verbindt het verleden (het leven van de overledene) met het heden. Heel cliché: iemand is overleden, maar leeft voort in het hart. Luisteren naar muziek is een van de manieren waarop nabestaanden de herinnering levend houden.
Overigens kan het voor nabestaanden ook een reden zijn om bepaalde muziek niet te laten klinken op een uitvaart omdat ze ook in de toekomst naar een specifiek muziekstuk willen luisteren zonder hierbij direct aan de overledene te moeten denken.
Angst- en stressreductie
Hoe kan de palliatieve zorg baat hebben bij deze inzichten? Ook rond het levenseinde en op het sterfbed kan het samen luisteren naar muziek zeer waardevol zijn voor zowel de stervende als de naasten. Vaak kan men – eventueel met gesloten ogen en zonder iets te zeggen – nog lang naar muziek luisteren. Muziek kan zorgen voor bijvoorbeeld angst- en stressreductie en hierdoor een kalmerende werking hebben, maar kan ook herinneringen oproepen en sociale interactie bevorderen.1 Wanneer de kinderen bijvoorbeeld aan het sterfbed samen met vader naar ‘muziek uit het verleden’ luisteren, kan het zomaar zijn dat vader tóch nog even in een hand knijpt of anderszins reageert. Wellicht kunnen nog herinneringen worden gedeeld en kan er nog even samen gelachen worden om de herinneringen die de muziek weer naar boven haalt. Samen naar muziek luisteren op het sterfbed creëert weer een nieuw, vaak zeer waardevol en emotioneel moment in het leven van de naasten. Wanneer de naasten tijdens de uitvaart opnieuw naar deze muziek luisteren, zal de associatie met de overledene nog sterker zijn: het herinnert niet alleen aan mooie momenten uit het leven van de overledene, maar ook aan dat intieme moment op het sterfbed. Met dezelfde muziek wordt zowel op het sterfbed als bij de uitvaart een herinnering gemaakt die de associatie met de overledene versterkt.
Deze manier van muziek inzetten in de palliatieve zorg vraagt natuurlijk om maatwerk en samenwerking met de naaste familie of vrienden. Medewerkers in de palliatieve zorg kunnen hen hiermee actief betrekken bij de zorgverlening. Voor de naasten is het zoeken naar muziek een manier om actief iets te kunnen doen voor hun dierbare op het sterfbed. Zíj weten welke muziek dierbaar was voor de overledene en zíj delen de herinnering die het muziekstuk oproept. De naasten zijn onmisbaar om deze muziek uit te kiezen.
Wanneer naasten samen met de stervende naar deze muziek luisteren, verlenen zij niet alleen een stukje zorg aan hun dierbare, maar creëren zij ook een nieuw, vaak zeer waardevol en intiem moment. Wanneer de muziek vervolgens ook op de uitvaart wordt gespeeld, zullen de klanken niet alleen de herinneringen aan een ver verleden oproepen, maar ook aan dat waardevolle moment aan het sterfbed. We zouden kunnen zeggen dat de associatie die muziek heeft met de overledene zowel door het sterfbed als door de uitvaart wordt versterkt. Het muziekstuk wordt als het ware doorgegeven aan een volgende generatie. Luisteren naar muziek op het sterfbed heeft niet alleen een positief effect voor de stervende, maar kan ook voor de nabestaanden zeer waardevol worden. Zelfs wanneer de herinneringen aan het verleden er niet zijn of wellicht minder sterk zijn dan gedacht, kan het samen luisteren naar muziek fijn zijn: het doorbreekt de stilte terwijl het tóch rust brengt. Er wordt een nieuw intiem moment gecreëerd. De intimiteit van het sterfbed en de gedachte aan een dierbare naaste kunnen in de toekomst worden opgeroepen door naar dat specifieke muziekstuk te luisteren. Woorden zijn niet nodig; de muziek zegt alles.
Literatuur
1. Mollenhorst J, Hoondert M. Muziek in het hospice. Pallium 2015(4). doi.org/10.1007/s12479-015-0075-1
Door Janieke Bruin-Mollenhorst. PhD-researcher ‘Music during funeral rituals’ aan de School of Humanties, onderdeel van Tilburg University.
