Koele buikwassing. Aquazorg

De term aquazorg is afgeleid van de termen hydrotherapie en balneotherapie. De definitie beschrijft vooral wat het werken met diverse factoren van water kan betekenen in de zorg en praktijk: ‘De (verpleegkundige) toepassing van water bij verschillende temperaturen en in zijn verschillende toestanden om verlichting van symptomen, versterking van de eigen krachtbronnen en een toestand van comfort en welbevinden te bereiken.’⁶

Voordelen van het werken met aquazorg als niet- farmacologische behandeloptie zijn de eenvoud, effectiviteit en betaalbaarheid. Water is vrijwel altijd voorhanden, gemakkelijk in elke toestand beschikbaar te maken – van ijs tot stoom – en is met relatief eenvoudige middelen toe te dienen of te gebruiken door zorgverleners en vaak ook door zorgvragers zelf.

Er zijn diverse mogelijkheden die in de Nederlandse palliatieve zorg succesvol worden toegepast, waaronder hete kompressen en wikkels, volbaden, hand- en voetbaden en koolzuurbaden. Ze beogen enerzijds vooral het comfort te verbeteren door verlichting van pijn en spasmen of bevorderen anderzijds de algehele ontspanning en kwaliteit van leven.

De Koele Buikwassingtm is een practice-based en steeds vaker toegepaste niet-farmacologische interventie bij obstipatie. De interventie is vastgelegd bij een merkenbureau, vandaar de ‘TM’ achter de naam. Een beknopte toelichting om inzicht te krijgen in de werkingsfactoren van de Koele Buikwassingtm: Hete of koude toedieningen met water zijn door de geleidingseigenschappen van water zeer effectief, effectiever dan ‘droge’ warmte zoals die van een warmtedeken of kruik, of van een coldpack.⁸ Door deze goede geleiding warmt een lichaam in een warm bad sneller op dan in warme lucht van eenzelfde temperatuur. In een koud bad koelt het ook sneller – met een factor 30 – af dan in koude lucht met eenzelfde temperatuur. Met water als geleider kan de temperatuur daarom eenvoudig en snel worden afgegeven (warmte), of uitgeleid worden (koude). Of er kan een zogenaamde secundaire heropwarmingsreactie (koude prikkel leidt tot warmteproductie) ontstaan, wat het belangrijkste mechanisme is achter de Koele Buikwassing.

Lonneke van Vugt is hemato-oncologieverpleegkundige en verpleegkundige complementaire zorg bij Elisabeth Tweestedenziekenhuis in Tilburg. Op haar afdeling ligt een man van 80 jaar met uitgezaaide prostaatkanker. Hij maakt zich zorgen omdat hij al een aantal dagen geen ontlasting heeft gehad. Hij is erg bang dat het er van boven uit gaat komen als dit langer duurt. Lonneke kent de Koele Buikwassingtm en biedt aan deze bij de man uit te voeren. Wanneer ze start met het frisse washandje trekt zijn buik even samen maar na de eerste ronde wassen ontspant meneer zich. Na een aantal rondes wassen, vallen zijn ogen steeds dicht. Hij ontspant zich. Nadat ze klaar is, geeft Lonneke aan dat meneer mag gaan rusten. Na korte tijd is er flinke ontlasting gekomen. Een po vol, en een tweede volle po kunnen al snel van de kamer gehaald worden. Meneer is opgelucht en voelt zich een stuk beter.

Onze stofwisselingsprocessen zijn op een bepaalde kerntemperatuur afgestemd waar deze het beste bij functioneren, in de regel tussen de 35,5 en 37°C, afhankelijk van het moment van de dag, het individu en diens activiteit. Zodra ons lichaam via de thermoreceptoren in de huid waarneemt dat er sprake is van een matige of sterke verhoging of verlaging van onze kerntemperatuur, komt onmiddellijk een respons op gang van het autonome zenuwstelsel en zal het reageren met diverse regelsystemen die de temperatuur van de kern weer naar normaal zullen terugbrengen en daar houden. Dit geldt voor alle patiënten, mits er geen sprake is van aandoeningen of andere factoren die de inwendige thermostaat ernstig in zijn functie belemmeren. Deze gegevens worden in de aquazorg gebruikt om specifieke fysiologische reacties op een temperatuurprikkel te doen ontstaan, die het lichaam helpen beter te ontspannen, te functioneren of te stimuleren. Geven we het lichaam lokaal een koude prikkel via de huid, dan zal het sympathische zenuwstelsel onmiddellijk reageren met vasoconstrictie ter plaatse en in gang zetten van heropwarming via onder meer onwillekeurige spieractiviteit.⁹

Nathalie Rosseel is verpleegkundige complementaire zorg bij Zorgstroom in Middelburg. Zij verpleegt een vrouw van even in de 60 die sinds zij vanaf 1998 rolstoelafhankelijk is last van obstipatie heeft. Zij heeft van alles geprobeerd, maar zonder goed resultaat. Inmiddels is zij al jaren afhankelijk van dagelijks lactulose en drie keer per week een microlax, eventueel extra dagelijkse microklysma bij toch nog uitblijven van ontlasting. Zij zegt al vijf jaar geen aandrang meer te voelen, maar wel heeft ze pijnklachten die haar stemming en kwaliteit van leven negatief beïnvloeden. Er wordt gestart met de Koele Buikwassingtm. Mevrouw ervaart eerst wel wat lichte pijnklachten, maar houdt vol. Na enkele dagen krijgt ze spontaan aandrang en is de eerste keer in jaren geen microlax nodig. Vandaag de dag heeft zij minder buikpijn, is haar stemming sterk verbeterd, is de microlax gestopt en krijgt zij nu dagelijks slechts één zakje movicolon samen met 15 ml lactulose en sporadisch een klysma. Zij is nog altijd verwonderd dat een simpele korte handeling met een koud washandje haar kwaliteit van leven zo heeft verbeterd.

De Koele Buikwassingtm is een korte en milde interventie die zeer effectief gebleken is als niet-farmacologische interventie bij obstipatie en trage darmen, zelfs wanneer deze in verband staan met opiaatgebruik. Voordelen zijn de zeer korte tijdsduur van de toepassing en het overwegend positieve effect. Al ontbreekt objectieve evidence nog, uit vele ervaringen en een haalbaarheidsstudie wordt de interventie door zowel zorgvragers als zorgverleners in beleving als effectiviteit als positief ervaren.¹⁰

De stofwisseling ter plaatse wordt effectief maar mild aangespoord, aansluitend op onze natuurlijke orgaanklok, vooral wanneer de interventie op het ideale tijdstip, in de ochtenduren, wordt uitgevoerd. Ook bij opiaatgeïnduceerde obstipatie zijn goede resultaten gezien. Dat komt mogelijk doordat de respons eerder via vaatverwijding door secundaire heropwarming⁸ tot stand komt dan via de (motorische) zenuwbanen in de darmwand. Door de warmteproductie in antwoord op het stimuleren van de thermoreceptoren in de huid van de buik raken de darmen, spieren en slijmvliezen beter doorbloed. In slechts een of twee minuten kan de wassing door een geroutineerd zorgverlener worden uitgevoerd. Zorgvragers kan ook geleerd worden de interventie zelf uit te voeren, wat hun onafhankelijkheid bevordert en enige regie over een vaak beladen onderwerp geeft.

Na één of enkele dagen de Koele Buikwassingtm te hebben ondergaan, kunnen veel patiënten zich ontlasten. Een verder positief effect is het weldadige gevoel van warmte dat ontstaat in een gebied waar zich vaak ook spanning en stress ophopen. Ontlasten is tenslotte ook loslaten. Uiteraard moet bij de toepassing rekening gehouden worden met contra-indicaties en aandachtspunten, die verwerkt zijn in het Koele-Buikwassing-protocol. Een paar contra-indicaties die relevant zijn voor palliatieve zorg zijn gevorderde ascites, ileus anders dan door feces.

Sylvia van den Dungen werkt als wijkziekenverzorgende voor Buurtzorg. Zij heeft een oudere heer in zorg met naar schouders en bovenbenen gemetastaseerd longcarcinoom. Hij mag niet meer mobiliseren vanwege gevaar op botbreuken en krijgt opiaten ter bestrijding van zijn pijn. Daardoor krijgt hij toenemend last van obstipatie, ondanks laxantia. Sylvia stelt de Koele Buikwassingtm voor. De echtgenote kijkt mee zodat zij de interventie thuis bij haar man zelf kan uitvoeren. Na de wassing in de ochtend is er in de loop van de middag resultaat. Door herhaald toepassen heeft meneer verder geen last meer van ernstige obstipatie.